Αφιέρωμα: Πίσω από τα ψευδώνυμα

Ορμώμενη από την σημερινή μέρα, την Ημέρα της Γυναίκας, θα αναφερθώ σ'αυτό το αφιέρωμα. 

Για όσους δεν γνωρίζουν για ποιό λόγο μέσα στο διεθνές ημερολόγιο υπάρχει και η 8 του Μάρτη ως επίσημη μέρα της γυναίκας, η ιστορία έχει ως εξής (δεν θα αναλωθώ περαιτέρω με πληροφορίες γι'αυτό το θέμα- είναι μια μικρή εισαγωγή): 20ος αιώνας, οι γυναίκες για πρώτη φορά το 1857- υφάντρες στο επάγγελμα- κατέβηκαν στους δρόμους να απαιτήσουν μείωση του ωραρίου τους προς ένα πιο λογικό και ανθρώπινο ωράριο, σαν εκείνο των αντρών, με ισότιμους μισθούς και συνθήκες συμπεριφοράς. Αυτό το κίνημα ήταν και η απαρχή ενός γενικευμένου και μαζικοποιημένου από τον γυναικείο πληθυσμό κινήματος, μιας επανάστασης καλύτερα (γιατί ναι, μπορούν και οι γυναίκες να κάνουν επανάσταση...!) που οδήγησε στο φεμινιστικό κίνημα που όλοι γνωρίζουμε και όλοι αγαπάτε να μισείτε. Υπαίτια αυτής της εορτής ήταν η Ρωσίδα φεμινίστρια Αλεξάντρα Κολοντάι, η οποία, αφού έληξε η Οκτωβριανή Επανάσταση, έπεισε τον Λένιν να καθιερώσει την 8η του Μάρτη σαν επίσημη μέρα για την ανάμνηση εκείνης της σφαγής από τον αγώνα των υφάντρων και γενικότερα της διεκδίκησης πολιτικών και εργασιακών δικαιωμάτων. Με το πέρασμα των χρόνων η φθορά και η προπαγάνδα δημιούργησαν τα εξής: από επίσημη Αργία η μέρα αυτή έγινε απλή Γιορτή, μια εμπορική γιορτή προς συμπάθεια του "ωραίου" φύλου και τίποτε παραπάνω. Από κει που πριν δεκαετίες η μέρα αυτή γιορτάζονταν με διαδηλώσεις και αναμνηστικές εκδηλώσεις, με συνέχιση του αγώνα, τώρα στα 2 εισιτήρια το 1 δωρεάν από τις 6-11 μ.μ. 

Τι σχέση έχει λοιπόν το αφιέρωμα τούτο με την 8η του Μάρτη; Πριν ένα αιώνα και παραπάνω η γυναικεία παρουσία στα γράμματα και στις τέχνες ήταν από μικρή έως μηδαμινή. Αυτό οφείλεται σε τρεις παράγοντες που ταυτόχρονα προσπαθούν να εξηγήσουν την γενικευμένη εκείνη τάση των χρόνων. Πρώτον, οι γυναίκες είχαν περιοριστεί από τις ανδροκρατούμενες κοινωνίες, έχοντας συγκεκριμένους ρόλους που όπως πιστευόταν τότε τους άρμοζαν. Ακόμα και η εκπαίδευση που επιδίωκαν ορισμένες, γινόταν αυστηρά μέσα στο σπίτι. Τα πανεπιστήμια περιείχαν άντρες φοιτητές που διδάσκονταν από άντρες καθηγητές. Ο χώρος της λογοτεχνίας δεν απείχε από κείνο το πρότυπο. Οι άντρες κρατούσαν την επιτυχία και οι γυναίκες ονειρεύονταν κάποια Σαπφώ. 

Ο δεύτερος παράγοντας, όμως, ήταν η μεγάλη προσπάθεια ορισμένων γυναικών που καλώς ή κακώς πήραν μια θέση στο λογοτεχνικό γίγνεσθαι μέσα από αντρικό ψευδώνυμο. Αυτός ήταν και ο μόνος τρόπος να διαβαστούν τα έργα τους εκείνη την εποχή. 

Και ο τρίτος παράγοντας αφορά την αποσιώπηση και κατάπνιξη των έργων πολλών γυναικών λογοτεχνών, ως παράνομα, νευρωτικά, ανώμαλα, δυσάρεστα και σκανδαλιστικά. 

Σήμερα συμβαίνει κάτι ανάλογο, πιο υποχθόνιο, πιο επικίνδυνο: χωρίζουν κάποιοι "ακαδημαϊκοί" την λογοτεχνία σε αντρική και γυναικεία. Αλλά γι'αυτό θα μιλήσουμε σε άλλο θέμα... 

«Ποιήματα των Κάρρερ, Έλλις και Άκτον Μπελλ»

Οι αδερφές Μπροντέ δεν κατάφεραν να αποφύγουν αυτή την κατάσταση. Με δικά τους έξοδα εξέδωσαν διάφορες συλλογές. Αυτά ήταν και τα ψευδώνυμα τους, κατά σειρά ηλικίας, που όμως και έμειναν απαρατήρητα στον εκδοτικό κόσμο. Αργότερα ο Τζωρτζ Λούις θα πει στον Τ. Έλιοτ για την Σαρλότ Μπροντέ: "Μια μικρόσωμη, άχρωμη, ασθενική επαρχιώτισσα γεροντοκόρη", για να πάρει την απάντηση από τον τελευταίο, "Ναι, αλλά τι φωτιά, τι πάθος καίει μέσα της!". 

Και οι τρεις αδερφές έμειναν στην παγκόσμια λογοτεχνία με τα έργα: 

Η Σαρλότ Μπροντέ με την "Τζέιν Έιρ" (με το ψευδώνυμο Currer Bell), "Σίρλεϊ", "Βιλλέτ", τον "Καθηγητή". Η Έμιλι Μπροντέ με τα σπουδαία "Ανεμοδαρμένα Ύψη" του 1847, και η Ανν Μπροντέ με την «Αγνή Γκρέι» και «Ο ενοικιαστής του Γουάιλντφελ Χωλ». Παρόλα αυτά, δεν ήταν λίγοι αυτοί που ισχυρίζονταν ότι στην πραγματικότητα τα έργα των Σάρλοτ και Έμιλι τα έγραψε ο αδερφός τους Μπράνγουελ Μπροντέ. 

Η κυρία Μurray Constantine

Πίσω από αυτό το αντρικό ψευδώνυμο κρύβεται η Κάθριν Μπορντέκιν. Συγγραφέας με πολιτική γραφή και φεμινιστική συνείδηση, επί δεκαετίες στην αφάνεια. Ξένο στοιχείο για την εποχή της, η Μπορντέκιν ήταν ένα προπομπός του φεμινισμού που καταρρακώθηκε μετά από δύο παγκόσμιους πολέμους. Προσεγγίζει την ιδεολογία των φύλων από "μια οπτική γωνία και με ένα λεξιλόγιο που σε ορισμένους ακαδημαϊκούς πήρε χρόνια να ξαναμάθουνε. Τα έργα της είναι εμφανώς πολιτικοποιημένα και με έντονη αντιφασιστική στάση. Όπως και άλλοι πασιφιστές της εποχής της, η Μπορντέκιν εγκατέλειψε τον πασιφισμό κατανοώντας την απειλή του Χίτλερ. Προέβλεψε την εξόντωση των Εβραίων τουλάχιστον έξι χρόνια πριν το ιστορικό γεγονός. Αν και η φεμινιστική κριτική διαποτίζει όλα τα έργα της, οι ουτοπίες και δυστοπίες της είναι τα έργα που περιέχουν δριμεία αμφισβήτηση των πατριαρχικών μοντέλων συμπεριφοράς και της πολιτικής ταυτότητας των φύλων. Μεταξύ 1920 και 1956 η Μπορντέκιν έγραψε πάνω από είκοσι μυθιστορήματα, αρκετά θεατρικά έργα, διηγήματα και ποιήματα. Τα βιβλία της γράφτηκαν υπό την εξαπλούμενη σκιά του φασισμού. Πηγές της τα αγαπημένα της ιστορικά και θρησκευτικά αναγνώσματα, οι μύθοι, οι θρύλοι και τα παραμύθια.

Τζορτζ Έλιοτ...

Αναφερθήκαμε και πιο πριν σ'αυτό το όνομα με την αξιομνημόνευτη απάντηση προς τον Τ. Λούις που αφορούσε την συγγραφέα Σ. Μπροντέ. Στην ουσία, η κατανόηση αυτή και όχι η απαξίωση της από τον Τ. Έλιοτ, πηγάζει από το γεγονός ότι ο Τ. Έλιοτ στην πραγματικότητα ήταν η Μαίρη Ανν Έβανς... Ο λόγος που η Μ. Α. Έβανς έμεινε στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας σαν άνδρας και τιμήθηκε από τους άνδρες ήταν η θλιβερή επιθυμία της να πάρουν τα έργα της στα σοβαρά. Η Έλιοτ ψυχογραφεί με ευαισθησία και οξυδέρκεια τους ήρωες της και ιδιαίτερα τις γυναίκες ηρωίδες, σκιαγραφώντας ταυτόχρονα και την αγγλική επαρχιακή κοινωνία της Βικτοριανής περιόδου. Η κεντρική ηρωίδα προσπαθεί να ξεφύγει από τις συμβάσεις της κοινωνίας και να ακολουθήσει την ατομική της βούληση. Έργα όπως "Ο ανασηκωμένος πέπλος", "Ο μύλος στον Φλος", "Η ερωτική ιστορία του κ. Τζίλφιλ" κ.ά. είναι μόνο μερικά από τα σπουδαία και παγκοσμίως αναγνωρισμένα έργα της, που με κάνουν να διερωτώμαι κάποιες φορές: αν είχε αποκαλύψει το πραγματικό- γυναικείο- της όνομα, άραγε αυτά τα έργα θα διαβάζονταν σήμερα;

Περισσότερα για την συγγραφέα αυτή μπορείτε να δείτε στο ντοκιμαντέρ της Βουλής.

"Τώρα όμως όλα αυτά πάνε. Χάθηκε αυτή η υπέροχη ανωνυμία"

Τα λόγια αυτά ανήκουν στην Alice Sheldon που από το 1967 άρχισε να γράφει με το αντρικό ψευδώνυμο James Tiptree Jr. Την πραγματική της ταυτότητα την κράτησε κρυφή από τους πάντες, εκτός από τον άνδρα της. Άνοιξε μια ταχυδρομική θυρίδα και έναν τραπεζικό λογαριασμό στο όνομα «Tiptree» και κρύφτηκε πίσω από το όνομα αυτό για δέκα χρόνια, ενώ τα ενδιαφέροντα διηγήματά της της εξασφάλιζαν αναγνώριση και βραβεία. Αν ένας λάτρης της επιστημονικής φαντασίας δεν είχε διεξάγει μια κυριολεκτικά αστυνομική έρευνα γύρω από το άτομό της, θα εξακολουθούσε να μας είναι άγνωστη.  Το 1942 κατατάχθηκε στον Αμερικανικό Στρατό και ήταν «η πρώτη γυναίκα που παρακολούθησε μαθήματα στην Αεροπορική Σχολή Αντικατασκοπίας του Χάρισμπεργκ, παρέα με τριάντα πέντε άνδρες που δεν είχαν τίποτε καλύτερο να κάνουν από το να με κοιτάζουν». Έγινε αξιωματικός της φωτογραφικής αντικατασκοπίας και άρχισε να δουλεύει «κυριολεκτικά στα υπόγεια του Πενταγώνου» ερμηνεύοντας αεροφωτογραφίες από την Άπω Ανατολή με σκοπό την επιλογή στόχων βομβαρδισμού. Αν και γενικά πετυχημένη από μικρή στα γράμματα και ευκατάστατη διαλέγει ανδρικό όνομα. Γιατί όμως;  «Σκέφτηκα ότι έτσι κι αλλιώς ο εκδότης θα μου επέστρεφε τα χειρόγραφα, κι ότι αν χρησιμοποιούσα ψευδώνυμο θα μπορούσα να ξαναδοκιμάσω άλλη μια φορά με διαφορετικό όνομα, για να μη θυμάται ότι με απέρριψε», απαντάει. Ο James Tiptree» γρήγορα άρχισε να τραβά την προσοχή σαν νέος συγγραφέας με εξαιρετική δυναμικότητα και δεξιοτεχνία. Στα 1977 0 Τζέφρυ Ντ. Σμιθ, ένας θαυμαστής των διηγημάτων του Tiptree - και στενός φίλος τώρα- είδε σε μια εφημερίδα του Σικάγου μια νεκρολογία της μητέρας της Alice Sheldon. Οι λεπτομέρειες ήταν πολύ κοντά στα γνωστά συμβάντα της ζωής της μητέρας του «Tiptree» για να μπορεί να είναι σύμπτωση, κι έτσι η Alice Sheldon ξεσκεπάστηκε.

Έως σήμερα

Μία από τις σπουδαιότερες αποκαλύψεις του Ρωσικού λογοτεχνικού θεσμού «Ντεμπούτο» ήταν η Αλίσα Γκανίεβα, νικήτρια του 2009. Αυτή, ήταν ήδη γνωστή στον κόσμο της λογοτεχνίας ως κριτικός, αλλά ύστερα από τη νίκη της αποκαλύφθηκε ότι η ίδια ήταν η συγγραφέας που υπέγραψε με ανδρικό ψευδώνυμο το διήγημα «Σαλάμ σε σένα, Νταλγκάτ!». Σε αυτό περιέγραφε μια ημέρα από τη ζωή ενός νεαρού από τη Μαχατσκαλά (πρωτεύουσα της Δημοκρατίας του Νταγκεστάν, στο Βόρειο Καύκασο). Το διήγημα είχε αποσπάσει ιδιαίτερα κολακευτικά σχόλια από τους κριτικούς λογοτεχνίας. Συγκεκριμένα, το λογοτεχνικό περιοδικό κύρους «Oktyabr» έγραψε ότι «μια τόσο δίκαιη και ολοκληρωμένη εικόνα του σύγχρονου Καύκασου δεν υπήρξε έως τώρα στη σύγχρονη ρωσική λογοτεχνία».   


Στην Έλλαδα...

Άλκης Θρύλος ή αλλιώς Ελένη Ουράνη. Γεννήθηκε το 1896 και πέθανε στις 8 Δεκεμβρίου1971. Ήταν κριτικός της λογοτεχνίας και του θεάτρου και συγγραφέας. Εμφανίστηκε το 1915 στον Νουμά, με μονόπρακτα δράματα και ποιήματα και τα πρώτα κριτικά κείμενα. Συνεργάστηκε με πολλά περιοδικά και εφημερίδες, ανάμεσα σε αυτά την Νέα Εστία (όπου είχε την στήλη της θεατρικής κριτικής), τον Νουμά και την Ακρόπολη, στα οποία δημοσίευε κριτικές μελέτες για Έλληνες λογοτέχνες και θεατρικές παραστάσεις. Έγραψε επίσης πολλά κείμενα ταξιδιωτικών εντυπώσεων με έντονα λυρικά χαρακτηριστικά. Ήταν υποστηρίκτρια του δημοτικισμού και του φεμινισμού. Έγραψε άρθρα για φεμινιστικά ζητήματα και διετέλεσε μέλος του Συνδέσμου Ελληνίδων υπέρ των δικαιωμάτων των γυναικών στα τέλη της δεκαετίας του 1910 και τις αρχές της δεκαετίας του 1920. 

Και άλλες συγγραφείς όπως η  Jane Austen και η Mary Shelley, που υπέγραφαν στις επιστολές τους καθ'οδόν των εκδοτικών οίκων, "The Author", όπως επίσης τόσες και τόσες γυναίκες που έμειναν στην αφάνεια πίσω από κάποιο αντρικό ψευδώνυμο, ή μεγαλούργησαν χωρίς ποτέ να αποδειχθεί ότι υπήρξαν στην πραγματικότητα γυναίκες (Όμηρος κτλ...).